Jak tworzą się bańki spekulacyjne? Psychologiczne aspekty tego zjawiska

Bańki spekulacyjne są zjawiskiem nieodłącznym na rynkach finansowych. Charakteryzują się gwałtownym wzrostem cen aktywów, napędzanym przez masową spekulację, a następnie nagłym spadkiem wartości, kiedy rynek załamuje się. Wzbudzają one zarówno fascynację, jak i obawy, gdyż ich skutki mogą mieć poważne konsekwencje zarówno dla gospodarek, jak i dla indywidualnych inwestorów. Bańki nie są jedynie wynikiem ekonomicznych uwarunkowań, przełomów gospodarczych czy technologicznych, ale również mechanizmów psychologicznych, które wpływają na zachowania uczestników rynku.

W tym artykule zbadamy mechanizmy stojące za bańkami spekulacyjnymi. Omówione zostaną kluczowe zależności psychologiczne, etapy rozwoju bańki oraz przykłady historyczne, które ilustrują powtarzalność tego zjawiska. Na końcu zaprezentowane zostaną strategie zaradcze, które mogą pomóc uniknąć wpadania w pułapki spekulacyjne.

Bańki spekulacyjne na przestrzeni lat

Bańki spekulacyjne towarzyszą rynkom finansowym od wieków, a ich charakterystyka pozostaje zadziwiająco podobna na przestrzeni czasu. Najwcześniejszym i jednym z najbardziej znanych przykładów jest Tulipomania w Holandii w XVII wieku, kiedy to ceny cebulek tulipanów osiągnęły absurdalnie wysokie poziomy, by następnie gwałtownie spaść, prowadząc do strat finansowych wielu inwestorów.

Innym przykładem jest bańka Kompanii Morza Południowego z XVIII wieku, która doprowadziła do poważnych strat na rynku akcji w Anglii i podczas której pieniądze stracił sam Isaac Newton.

Bańka Kompanii Morza Południowego z XVIII wieku. Źródło: https://en.namu.wiki

Bliżej naszych czasów możemy przywołać bańkę internetową (dotcom) z lat 1999–2000, kiedy to gwałtowny wzrost cen akcji spółek technologicznych zakończył się jeszcze bardziej gwałtownym spadkiem.

Wykres indeksu NASDAQ100 w czasie pęknięcia bańki dotcom. Źródło: TradingView.com

Z pewnością najbardziej znanym i aktualnym przykładem jest bańka na nieruchomościach z lat 2006-2008, wywołana nadmierną spekulacją na rynku nieruchomości i instrumentów pochodnych, która stymulowana była przez nieodpowiedzialną politykę rządu Stanów Zjednoczonych.

Wykres cen nieruchomości w Stanach Zjednoczonych w trakcie trwania bańki na tym rynku. Źródło: https://fred.stlouisfed.org

Każdy z tych przykładów pokazuje, że bańki spekulacyjne mają pewne wspólne cechy, takie jak gwałtowny wzrost cen napędzany optymizmem, a następnie ich dramatyczny spadek, gdy okazuje się, że fundamenty nie uzasadniają tak wysokiej wyceny.

Psychologiczne mechanizmy napędzające bańki spekulacyjne

Bańki spekulacyjne nie powstają jedynie w wyniku działania czynników ekonomicznych; kluczową rolę odgrywają w nich również mechanizmy psychologiczne, które kształtują decyzje inwestorów:

1. FOMO (Fear of Missing Out): Strach przed przegapieniem okazji jest jednym z najsilniejszych impulsów na rynku. Inwestorzy, widząc, jak ceny aktywów rosną, obawiają się, że przegapią okazję do zysku i wchodzą na rynek bez głębszej analizy. FOMO potrafi wprowadzić ogromne ilości kapitału w krótkim czasie, co dodatkowo napędza wzrost cen i tworzy spiralę spekulacyjną.
2. Zachowania stadne (herd behavior): Ludzie, widząc giełdowe “sukcesy” innych, często naśladują ich działania, zakładając, że skoro inni inwestują, to musi to być bezpieczne i opłacalne. To zjawisko sprawia, że bańki rosną szybciej, gdyż coraz więcej ludzi wchodzi na rynek, nie zwracając uwagi na fundamentalne aspekty inwestycji.
3. Efekt potwierdzenia (confirmation bias): Inwestorzy często szukają informacji, które potwierdzają ich przekonania, jednocześnie ignorując sygnały sugerujące ryzyko. W czasie bańki spekulacyjnej inwestorzy skupiają się na pozytywnych wiadomościach i prognozach, wzmacniając swoje przekonanie o słuszności podejmowanych decyzji.
4. Nadmierna pewność siebie (overconfidence): W czasie wzrostów cen inwestorzy często wierzą, że mają wystarczającą wiedzę, aby przewidywać przyszłe ruchy rynkowe. Takie przekonanie prowadzi do podejmowania ryzykownych decyzji i inwestowania dużych sum w przekonaniu, że rynek będzie rosnąć bez końca.
5. Iluzja kontroli: Inwestorzy czasami wierzą, że mają kontrolę nad sytuacją na rynku lub że ich przewidywania są trafne. W rzeczywistości rynek jest złożony i podlega wielu zmiennym, które trudno przewidzieć. Iluzja kontroli może prowadzić do podejmowania decyzji inwestycyjnych opartych na nadmiernym optymizmie.

Etapy rozwoju bańki spekulacyjnej

Bańka spekulacyjna zazwyczaj przechodzi przez kilka faz, które charakteryzują się różnym zachowaniem inwestorów oraz dynamiką rynku:

1. Faza akumulacji: W tej fazie aktywo przyciąga uwagę wąskiego grona inwestorów. Zainteresowanie jest umiarkowane, ale zaczynają pojawiać się pierwsze sygnały wzrostu cen.
2. Faza wzrostu: W tej fazie aktywo zaczyna przyciągać większą uwagę, a ceny rosną szybciej. Inwestorzy coraz częściej wchodzą na rynek, widząc rosnące zyski, co napędza dalsze wzrosty.
3. Faza manii: W tej fazie spekulacja osiąga szczyt. Ceny aktywów rosną w zawrotnym tempie, a rynek wypełniony jest emocjami, a nieracjonalną analizą. Inwestorzy często pożyczają środki, aby kupować aktywa, co dodatkowo napędza bańkę. “Eksperci rynkowi” i media podkreślają, że wzrost jest jest uzasadniony i szybko się nie skończy.
4. Pęknięcie bańki: W końcu ceny osiągają poziom, który jest nie do utrzymania, a uczestnicy rynku zaczynają zdawać sobie sprawę, że wartości aktywów nie mają pokrycia w rzeczywistości. Następuje gwałtowna wyprzedaż, która prowadzi do załamania rynku i spadku cen.

Etapy rozwoju bańki na przykładzie indeksu Nasdaq i bańki dot-com. Źródło: TradingView.com

Bańki spekulacyjne – rola mediów i technologii

Media, zwłaszcza w dobie internetu i serwisów społecznościowych, odgrywają kluczową rolę w amplifikacji emocji towarzyszących bańkom spekulacyjnym. Informacje rozchodzą się błyskawicznie, a sensacyjne nagłówki mogą zarówno wzmacniać euforię w fazie wzrostu, jak i potęgować panikę, gdy ceny zaczynają spadać. Poniżej przedstawiamy wykres Bitcoina w latach 2017-2018, kiedy miał miejsce dla większości pierwszy nagłośniony przez media rajd BTC.

Wykres BTC/USD, interwał W1. Źródło: TradingView.com

Już blisko końcowej fazy wzrostów pojawiały się nagłówki w prasie o szaleńczym rajdzie, który z pewnością przyciągnął uwagę niedoświadczonych spekulantów. To właśnie inwestorzy „przyciągnięci” przez szeroko rozumiane media zazwyczaj dołączają do bańki jako jedni z ostatnich i finalnie zazwyczaj na tym tracą.

Artykuł z dnia 29 listopada 2017 roku – przykład nakręcania bańki spekulacyjnej przez media. Źródło: Business Insider Polska

Już po pęknięciu bańki, gdy kurs był stosunkowo stabilny ale jednak nadal targany przez negatywne emocje, pojawiały się artykuły kwestionujące sensowność Bitcoina, racjonalizujące pęknięcie bańki spekulacyjnej i gwałtowny spadek kursu. Gdzie obecnie znajduje się cena BTC, wie każdy.

Wiele miesięcy po pęknięciu bańki pojawiały się artykuły podważające sensowność BTC. Źródło: Strefa Inwestorów.

Dodatkowo algorytmy handlowe i automatyzacja, które są wykorzystywane na rynkach finansowych, mogą przyspieszać ruchy cenowe, gdy reagują one na nagłe zmiany informacji. Algorytmy oparte na emocjach i trendach rynkowych mogą wzmacniać wzrosty i załamania, co zwiększa zmienność rynków.

Skutki psychologiczne po pęknięciu bańki spekulacyjnej

Gdy bańka spekulacyjna pęka, psychologiczne skutki dla inwestorów są często dramatyczne. Szok i niedowierzanie to pierwsze reakcje, które pojawiają się, gdy ceny gwałtownie spadają. Inwestorzy często zaprzeczają rzeczywistości, licząc na to, że spadki są tylko chwilowe.

Gdy spadki osiągają już pokaźne rozmiary, a poziom strat zaczyna powoli docierać do inwestorów, zaczyna się panika, której rezultatem jest pogłębiona wyprzedaż aktywów.

Kolejnym etapem jest kapitulacja, kiedy inwestorzy akceptują straty i masowo wycofują się z rynku. Dla wielu osób oznacza to poważne konsekwencje finansowe i traumę, która wpływa na ich późniejsze podejście do ryzyka. Wielu inwestorów po pęknięciu bańki unika ryzykownych inwestycji i preferuje bezpieczne aktywa lub nawet nigdy więcej nie wraca na rynek.

Jak unikać wpadania w bańki spekulacyjne?

Aby zminimalizować ryzyko związane z bańkami spekulacyjnymi, kluczowe może okazać się stworzenie spersonalizowanego systemu inwestycyjnego. Każdy inwestor powinien opracować zasady, które będą odpowiadały jego celom finansowym, poziomowi tolerancji ryzyka oraz preferencjom czasowym. System ten powinien obejmować przede wszystkim jasne zasady wejścia i wyjścia z pozycji, limity strat (stop loss) oraz strategie realizacji zysków.

Analiza ryzyka jest kluczowym elementem systemu inwestycyjnego. Powinna obejmować ocenę zmienności rynku, analizę fundamentalną czy techniczną lub korzystanie z narzędzi oceniających korelację między różnymi klasami aktywów (każde narzędzie, które pozwala inwestorom lepiej zrozumieć profil ryzyka danego aktywa, jest dobre). Zrozumienie ryzyka na poziomie całego portfela pozwala na lepsze zarządzanie kapitałem i unikanie wyżej wymienionych, przykrych konsekwencji związanych z bańkami.

Podsumowanie

Bańki spekulacyjne są nieodłącznym elementem rynków finansowych, a psychologiczne mechanizmy i zachowania, które je napędzają, towarzyszą rynkom od lat. Pomimo postępu technologii i edukacji finansowej, emocje takie jak strach, euforia i nadmierna pewność siebie nadal odgrywają kluczową rolę na giełdzie.. Zrozumienie tych mechanizmów jest kluczowe dla podejmowania świadomych i przemyślanych decyzji inwestycyjnych. Samokontrola, edukacja oraz spersonalizowany system inwestycyjny to fundamenty, które mogą pomóc inwestorom unikać pułapek spekulacyjnych i zwiększać szanse na sukces w długoterminowym inwestowaniu.