Japonia – między tradycją a nowoczesnością (cz. I)

Japonia – Kraj Kwitnącej Wiśni wkroczył do rodziny uprzemysłowionych krajów dosyć późno, ponieważ dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Rewolucja Meji doprowadziła do „westernizacji z japońską charakterystyką”. Gwałtowne uprzemysłowienie oraz szybka adaptacja nowych technologii spowodowała, że Japonia bardzo szybko niwelowała zacofanie technologiczne. Już pod koniec lat 90-tych XIX wieku Japonia wygrała wojnę z Chinami. 

Jednak prawdziwy szok wywołało zwycięstwo Japonii w wojnie z Carską Rosją w latach 1904-1905 (słynne bitwy pod Cuszimą oraz Mukdenem). W efekcie, w Azji zaczął upadać mit „niepokonanych Europejczyków” i był on początkiem końca dominacji Europy w regionie Azji.  Do 1947 roku Cesarstwo Japońskie prowadziło agresywną politykę zagraniczną. Prowadziło wojny z Chinami, Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią, Francją, Holandią oraz ZSRR. Klęski w II wojnie światowej przekreśliły ambicje mocarstwowe, ale jednocześnie były podwalinami pod przyszły sukces gospodarczy.

Japonia w 1945 roku była zdewastowana gospodarczo. Szacuje się, że w wyniku nalotów bombowych oraz zerwanych łańcuchów produkcyjnych produkcja przemysłowa wynosiła zaledwie 30% poziomu przedwojennego. Zdelegalizowane zostały Zaibatsu (wielkie grupy bankowo – przemysłowe) a do 1952 roku Japonia była okupowana przez wojska amerykańskie. Po wybuchu wojny w Korei nastąpił powrót do szybkiego wzrostu gospodarczego. Kraj rozwijał produkcję nastawioną na eksport. Nastąpiła również ponowne tworzenie grup przemysłowych powiązanych z bankami.

Cechą charakterystyczną w Japonii było tworzenie Keiretsu, czyli wielobranżoych sojuszy, które były powiązane ze sobą w wyniku powiązań krzyżowych. Centralnym punktem w Keiretsu był bak finansujący. Największymi Keiretsu były: Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo, Sanwa, Dai-Ichi Kangyo.

Dynamiczny rozwój Japonii spowodował, że w latach 70-tych była ona trzecią największą gospodarką świata (za USA i ZSRR). Gwałtowny rozwój gospodarczy powodował, że pojawiało się coraz więcej głosów o przegonieniu przez Japonię największej gospodarki świata – Stanów Zjednoczonych. Zaniżany kurs jena japońskiego wspierał eksport, a w nim znaczny udział stanowiły zaawansowane technologicznie produkty (elektronika). Japonia, po porozumieniu w Plaza Accord, zgodziła się umocnić jena japońskiego w stosunku do dolara amerykańskiego. Momentem przełomowym było pęknięcie bańki na rynku nieruchomości oraz akcji w Japonii. W efekcie nastąpiła „stracona dekada”. Jednocześnie starzenie się społeczeństwa spowodowało wygaśnięcie dywidendy demograficznej.  Obniżenie stóp procentowych, skupy aktywów oraz wzrost długu rządowego nie doprowadził do wyższego wzrostu PKB oraz inflacji. Również umiarkowany sukces miała Abenomika wprowadzona w 2012 roku.

Japonia mimo wolnej dynamiki wzrostu gospodarczego jest jednym z najbardziej rozwiniętych krajów Azji i Pacyfiku (pod względem PKB per capita PPP). Japonia to także jedna z największych gospodarek na świecie oraz czołowy eksporter. W tym kraju nadal działa wiele firm specjalizujących się w produkcji elektroniki. 

Japonia w ciągu ostatnich lat podpisała umowy o wolnym handlu z Unią Europejską, a także Wielką Brytanią oraz Stanami Zjednoczonymi. W 2020 roku Japonia stała się członkiem porozumienie RCEP, które liczy piętnaście państw Azji i Pacyfiku.

Wskaźniki rozwoju kraju

Japonia jest jednym z najbardziej rozwiniętych krajów Azji i Pacyfiku. Widać to także we wskaźniku HDI (Human Developmet Index). Wskaźnik ocenia kraje pod względem: oczekiwanej jakości życia, jakości edukacji oraz dochodu narodowego na osobę. W 2020 roku Japonia znalzała się na 19 miejscu ex aequo z Izraelem. Nieco niżej od Stanów Zjednoczonych (17), ale wyżej od Korei Południowej (23) oraz Francji (26).

Źródło: UN Developmet Programme

Japonia całkiem dobrze wypada w rankingu Corruption Perceptions Index (Indeks Percepcji Korupcji) tworzonym przez Transparency International. Kraj Kwitnącej Wiśni w 2020 roku uzyskał wynik 74 pkt., co uplasowało kraj na 19 miejscu. Japonia znalazła się przed Polską (45), Chile (25) czy Koreą Południową (33). Z drugiej strony przejrzystość jest mniejsza niż w krajach skandynawskich czy Niemczech (9).

Źródło: transparecy.org

W przypadku indeksu konkurencyjności Global Competitiveness Index Japonia wypada już lepiej od CPI. Na koniec 2019 roku kraj zajmował 6 pozycję. Bardzo dobrze Kraj Kwitnącej Wiśni wypada w zakresie ochrony zdrowia (1), wielkości rynku (4), infrastruktury (5), adopcji nowych technologii (6). Słabiej wypada makroekonomiczna stabilność (42), instytucje (19) oraz rynek pracy (16).

W przypadku infrastruktury bardzo dobrze wypada efektywność rynku kolejowego, który został sklasyfikowany na 6,8 w 7-stopniowej skali. W efekcie, Japonia została sklasyfikowana jako kraj z najlepszą koleją na świecie.

Znacznie gorzej wypada Japonia w umiejętnościach cyfrowych aktywnej populacji (58 miejsce) oraz łatwości znalezienia wysoko wykwalifikowanego pracownika (54 miejsce na świecie). Nie najlepiej wygląda również nauka krytycznego myślenia w szkole (87 miejsce).

Źródło: Global Competitiveness Index 2019

Ogólny wskaźnik konkurencyjności klasyfikuje Japonię między Szwajcarią (5) oraz Niemcami (7). Z regionu Azji i Pacyfiku Japonia gorzej wypada od Singapuru (1) oraz Hong Kongu (3). Z drugiej strony Japonia lepiej wypada w tym indeksie od innych azjatyckich tygrysów: Tajwanu (12) oraz Korei Południowej (13).

Warto również pamiętać, że Japonia jest krajem umiarkowanych nierówności. Dobrze to widać po wskaźniku Giniego, który określa nierówności dochodowe. Przybiera wartości od 0 do 1. Im wyższy wskaźnik, tym większe rozwarstwienie w społeczeństwie. W przypadku Japonii współczynnik Giniego wyniósł według Banku Światowego 0,321 w 2019 roku. Nieco wyżej niż w przypadku Polski (0,297), ale mniej niż w Brazylii (0,539). 

Jen japoński (JPY)

 Między latami 1949 – 1971  kurs jena japońskiego był sztywno powiązany z dolarem amerykańskim (1$ – 360 JPY). Po porozumieniu w Hotelu Plaza nastąpiła aprecjacja jena japońskiego do dolara. W 1985 roku kurs wymiany wynosił 239 jenów za dolara. Po 3 latach jen umocnił się do poziomu 128. Pierwszy szczyt umocnienia jena nastąpił w 1995 roku kiedy kurs USD/JPY wyniósł 80.

Jen japoński jest jedną z walut zaliczanych do „bezpiecznych przystani”. W efekcie, podczas rynkowych zawirowań z reguły inwestorzy sprzedają waluty krajów rozwijających się i lokują swoje środki w takich walutach jak jen japoński. Powoduje to z reguły jego aprecjację. Polityka monetarna jest prowadzona przez Bank Japonii (BoJ). W ostatnich latach bank centralny jest znany z prowadzenia luźnej polityki monetarnej.

Stopy procentowe – polityka pieniężna

Walka ze spowolnieniem gospodarczym, deflacją oraz starzejącą się strukturą demograficzną powoduje znaczne obniżenie stóp procentowych w latach 90-tych XX wieku. Pod koniec XX wieku (z niewielkimi przerwami) utrzymywała się w okolicy 0%. Obecnie stopa procentowa ma wartość ujemną (-0,1%).

Japonia w ciągu ostatnich 20 lat ma problemy z pobudzeniem inflacji. Bardzo często kraj popada w okresy deflacji. Tylko dwa razy w ciągu XXI wieku inflacja przekroczyła poziom 2%. Jednak były to krótkie epizody inflacyjne. Po nich bardzo szybko następował powrót do deflacji albo umiarkowanej inflacji.

Rozwój gospodarczy na przestrzeni lat

Japonia ma jedną z największych gospodarek na świecie. Według danych Banku Światowego w 2019 roku japońska gospodarka była trzecią na świecie pod względem wytwarzanego PKB (5 081 mld$). Oznaczało to niespełna 5,78% udziału w światowym PKB. Uwzględniając parytet siły nabywczej Japonia zajęła 4 miejsce na świecie, między Indiami (3 miejsce), a Niemcami (4).

Na przestrzeni ostatnich 28 lat wzrost gospodarczy Japonii był umiarkowany. Między 1991, a 2019 rokiem wzrost PKB w parytecie siły nabywczej wzrósł o 2,73% rocznie. Świat rósł w nieco szybszym tempie. Spowodowało to spadek udziału gospodarki japońskiej w światowym PKB, który zmalał z 8,4% do 4,1%.

Powodem była m.in. „stracona dekada”, która wynikała z niskiego tempa wzrostu PKB, która spowodowała m.in. pęknięciem bańki na rynku nieruchomości na przełomie lat 80-tych i 90-tych. Jednocześnie utrzymywanie luźnej polityki monetarnej oraz powiązania między firmami (Keiretsu) doprowadziły do utrzymywania przy życiu wielu „spółek-zombie”. To z kolei jest z jednej strony korzystne dla pracowników (utrzymywanie niskiego poziomu bezrobocia), ale powoduje niewłaściwą alokację zasobów w gospodarce (co hamuje wzrost).

Poniżej zestawienie Banku Światowego.

Źródło: opracowanie własne

W poniższej tabeli widać, że lata 1991-2019 nie należały do „złotego wieku” Kraju Kwitnącej Wiśni. Japonii nie udało się nadrobić dystansu do Stanów Zjednoczonych, nastąpił nawet regres. Jednocześnie Japonia dała się dogonić w rozwoju innej gospodarce regionu. O tym, że można „biec szybciej” niech świadczy przykład Korei Południowej, która dogoniła, by potem przegonić, Japonię pod względem PKB (PPP) na osobę. Poniżej zestawienie Banku Światowego:

Źródło: opracowanie własne

W przypadku Japonii gospodarka opiera się na usługach, gdzie wytwarza się 68,7% Produktu Krajowego Brutto. Z kolei przemysł odpowiada za około 30,1% Produktu Krajowego Brutto. Japonia jest największym producentem samochodów na świecie. To właśnie w tym kraju swoje siedziby mają takie firmy jak Toyota, Nissan, Honda, Suzuki czy Mazda. Warto wspomnieć, że Toyota jest największym producentem samochodów na świecie. Należy również wspomnieć o przemyśle stalowym, który jest na drugim miejscu na świecie. Bardzo rozwinięta jest w kraju branża elektroniczna. To właśnie w tym kraju działają takie firmy jak Canon, Casio, Hitachi, Nikon, Nintendo, Sony czy Panasonic.

Stopa bezrobocia

Japońska gospodarka potrafi zapewnić zatrudnienie populacji w wieku produkcyjnym. Między 2010, a 2020 rokiem stopa bezrobocia spadła z poziomu 5,5% do 2,25%. Podczas epidemii COVID-19 delikatnie wzrosła do poziomu 3%.

Niski wskaźnik bezrobocia dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Jednak m.in. z powodów czynników kulturowych współczynnik partycypacji w populacji w wieku produkcyjnym jest różny ze względu na płeć. Według The Global Gender Gap Index 2020 dla kobiet participation rate wynosił 69,8%. Dla mężczyzn wskaźnik ten wynosił 85,8%. Widać zatem znaczącą różnicę w aktywizacji zawodowej  kobiet i mężczyzn. Nie dziwi zatem, że podczas wprowadzenia abenomiki oprócz haseł liberalizacji rynku pracy głodne były postulaty aktywizacji zawodowej kobiet.

Mimo niewielkiego wskaźnika bezrobocia u kobiet (poniżej 3%), struktura zatrudnienia jest inna niż w przypadku mężczyzn. W przypadku kobiet znacznie więcej jest pracy na niepełny etat (36,7% wszystkich zatrudnionych kobiet) niż w przypadku mężczyzn (11,5% zatrudnionych mężczyzn). Kobiety z reguły zatrudniane są na stanowiskach średniego oraz niższego szczebla. Zaledwie 5% stanowisk członków zarządów spółek notowanych na giełdzie było obsadzone przez kobiety.

Nie dziwi zatem, że The Global Gender Gap Index sklasyfikował Japonię w kategorii Economic Participation and Opportunity na zaledwie 115 miejscu. Dla porównania Polska w tym rankingu zajęła miejsce 57, a Stany Zjednoczone 26. Z drugiej strony Japonia wypadła lepiej od Korei Południowej (127).

Zadłużenie do PKB

Japonia jest krajem z najwyższym poziomem długu państwowego do Produkty Krajowego Brutto. W 2020 roku wskaźnik ten przekroczył 260% (w wyniku pakietów stymulacyjnych). Jednak niskie stopy procentowe, stabilność makroekonomiczna oraz niewielki odsetek długu w posiadaniu przez zagranicznych inwestorów spowodował, że nie ma na razie problemów z obsługą długu.  

Z racji stabilnej sytuacji makroekonomicznej, nadwyżka na rachunku obrotów bieżących oraz braków problemów z rolowaniem długu, Japonia cieszy się niezłymi ratingami. Agencja S&P ustaliła rating dla długu rządowego na poziomie A+, natomiast Fitch A.

Japonia posiada znaczną nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących, co świadczy o tym, że Kraj Kwitnącej Wiśni jest eksporterem kapitału. W efekcie, Japonia jest mniej czuła na „szoki zewnętrzne”, które powodują odpływ kapitału. 

Źródło: Bank Światowy

Sektor bankowy

W japońskim sektorze bankowym dominuje „wielka piątka” do której należą Mitsubishi UFJ Financial Group, Sumitomo Mitsui Financial Group, Mizuho Financial Group, Japan Post Bank oraz Norinchukin Bank. Według danych zebranych przez Federal Reserve Bank of St. Louis „wielka piątka” kontroluje ponad 64% aktywów. 

Źródło: https://fred.stlouisfed.org/

Światowy handel

Japońska gospodarka jest znacznie słabiej nastawiona na eksport niż gospodarka światowa. Wpływ eksportu jest znacznie niższy niż w przypadku Korei Południowej (40%) czy Wietnamu (106%). Poniżej porównanie wybranych krajów:

Źródło: Bank Światowy

Dobrym określeniem pozycji na mapie handlowej, jest wskaźnik otwartości handlu, który określa relacje między obrotem handlowym (eksport i import), a PKB danego kraju. Im wyższy wskaźnik, tym międzynarodowa wymiana handlowa odgrywa większą rolę w gospodarce kraju. W przypadku Japonii widać wyraźnie, że jest to gospodarka znacznie mniej zależna od wymiany handlowej niż gospodarka wietnamska czy koreańska.

Źródło: Bank Światowy

Japonia jest jednym z największych eksporterów na świecie. Według danych zgromadzonych przez Bank Światowy Japonia została sklasyfikowana na 4 miejscu. Wartość eksportu została oszacowana na 905 mld$. Jest to więcej niż eksport Zjednoczonego Królestwa, Francji czy Rosji. Jednak nie jest to typowa gospodarka nastawiona na eksport. Japonia na przestrzeni ostatnich 25 lat notowała z reguły nadwyżkę handlową w towarach oraz usługach.

Źródło: Bank Światowy – bilans handlowy

Japoński handel nadal jest skoncentrowany na Azji oraz rynku amerykańskim. Największymi partnerami handlowymi są Stany Zjednoczone oraz Chiny. Dotyczy to zarówno eksportu, jak i importu. 

W eksporcie dominują części samochodowe i samochody (21,1%). Na kolejnym miejscu znajdują się urządzenia przemysłowe (19,4%) oraz urządzenia elektroniczne (14,6%). 

Dokąd trafia meksykański eksport – główni partnerzy

Największymi odbiorcami meksykańskich towarów są dwie największe gospodarki światowe. Największa część eksportu trafia do Stanów Zjednoczonych (140,4 mld$). Kolejnym głównym kierunkiem wymiany handlowej są Chiny (134,6 mld$). Kolejnymi kluczowymi kierunkami eksportu są główne rynki azjatyckie.

Źródło: UN Comtrade

Skąd Japonia importuje – główni partnerzy

Ponad jedna piąta importu pochodzi z Chin. Kolejnym głównym partnerem są Stany Zjednoczone.  Oprócz krajów z regionu Azji Wschodniej ważnymi partnerami są eksporterzy węglowodorów (Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie).

Źródło: UN Comtrade

Japonia z racji niewielkich zasobów surowcowych importuje dużo węglowodorów. Nie dziwi zatem, że węglowodory stanowią aż 21,6% importu. Kolejnymi istotnymi produktami importowymi były urządzenia przemysłowe (9,8%) oraz urządzenia elektromaszynowe (13,7%). Warto również odnotować, że rudy metali stanowią ponad 3% ogólnego importu.

Demografia – zdrowa struktura demograficzna

Według danych Organizacji Narodów Zjednoczonych, Japonia w 2020 roku miała populację wynoszącą około 126,5 mln. Oznacza to, że jest to jeden z najludniejszych krajów na ziemi.

Według ONZ, w ciągu następnych 30 lat populacja Japonii spadnie do 105,8 mln. Poniżej porównanie ze Stanami Zjednoczonymi oraz Koreą Południową. W efekcie spadku ludności, Japonia nie będzie mogła korzystać z wysokiego udział ludności w wieku produkcyjnym w populacji ogółem. Starzenie się społeczeństwa będzie miało negatywny wpływ na wzrost gospodarczy.

Źródło: UN World Population Prospects 2019

Japonia jest krajem o wysokim wskaźniku urbanizacji. Według danych zbieranych przez CIA, ponad 91,7% populacji mieszka w miastach. Największym ośrodkiem gospodarczym w Japonii jest stolica kraju – Tokio. Według Japońskiego Urzędu Statystycznego, populacja miasta przekracza 9 mln mieszkańców.

Struktura demograficzna w Japonii zwiastuje kontynuację starzenia się społeczeństwa. Niska dzietność (1,43) sugeruje, że w kolejnych 30 latach należy się spodziewać pogorszenia piramidy demograficznej. Utrudnienia imigracyjne powodują, że nie „zasypie się” niskiej dzietności poprzez „wpuszczenie” do Japonii dużej liczby imigrantów (co by poprawiło strukturę demograficzną).

Oznacza to, że należy spodziewać się znacznego wzrostu obciążenia demograficznego. Old dependency ratio wynosi 48,0%. Jest to wskaźnik, który dzieli liczbę osób w wieku powyżej 64 lat przez liczbę osób w wieku produkcyjnym (15-64). 50 lat temu wskaźnik wynosił 10%.

Podsumowanie

Japonia jest jedną z największych gospodarek na świecie. Posiada bardzo dobrze rozwinięty przemysł motoryzacyjny, stalowy, elektroniczny oraz maszyn precyzyjnych. Kraj jest bardzo powiązany handlowo z gospodarkami  innych krajów azjatyckich. Powodem jest bliskość geograficzna oraz dynamiczny wzrost tego obszaru. Nadal głównymi partnerami handlowymi są Stany Zjednoczone oraz Chiny. 

Kraj Kwitnącej Wiśni jest krajem o stabilnej sytuacji makroekonomicznej. Japonia to jednak kraj rozwijający się z niewielkimi problemami z korupcją (według Corruption Perceptions Index) oraz wysokim wskaźnikiem nierówności płciowych. 

Kraj znajduje się na 19 miejscu pod względem wskaźnika HDI. W wyniku pęknięcia bańki na rynku nieruchomości w latach 90-tych zatrzymała się konwergencja względem amerykańskiej gospodarki (PKP PPP per capita). Mimo wolnego wzrostu gospodarczego i wysokiego zadłużenia jen jest zaliczany do walut typu „bezpieczna przystań”. Spadek liczby ludności oraz starzenie się społeczeństwa będzie problemem do wzrostu gospodarczego. Należy jednak mieć na uwadze, że szybkie wprowadzenie robotyzacji może wspomóc wzrost produktywności, co „zasypie” problemy demograficzne. Już w 2017 roku Japonia była w czołówce krajów „zrobotyzowanych” z wynikiem 308 robotów na 10 000 zatrudnionych. Dla porównania, Stany Zjednoczone miały wskaźnik na poziomie 200, a Szwajcaria 129. Mimo swoich problemów warto mieć japoński rynek na „inwestycyjnym radarze”.